برای ضرب المثل گوش خواباندن دو معنی بیان شده است. نخست: کمین کردن یا منتظر فرصت مناسب بودن برای صدمه زدن به رقیب یا دشمن. و دوم: گوش به زمین چسباندن.
معنی نخستِ گوش خواباندن:
کمین کردن یا منتظر فرصت مناسب بودن برای صدمه زدن به رقیب یا دشمن.
به خاموشی ز مکر دشمن مشو ایمن ـ چو تو سن گوش خواباند لگدها در قفا دارد
ستورها وقتی بخواهند زیر بار نروند یا سواری ندهند، یا وقتی احساس کنند کسی می‌خواهد جلو حقشان را بگیرد، مثلا ظرف جو یا علف را از جلو آن‌ها بردارد، برای تهدید و هشدار، گوش‌ها را به عقب می‌خوابانند. در این حالتِ طغیان و چموشی، چنان‌چه کسی به آن‌ها نزدیک شود با ضربات متوالی لگد و دندانِ حیوان روبرو خواهد شد. در مکالمه و محاوره‌ی روزانه هم بسیار شنیده می‌شود که می‌گویند: فلانی برای فلانی گوش خوابانده است تا تلافی اذیت و آزاری که کرده بکند.
معنی دومِ گوش خواباندن:
عبارت گوش خواباندن به معنی و مفهوم منتهز و مترصد فرصت بودن است تا افراد دوراندیش و مال‌اندیش با استفاده از موقع و فرصت به‌منظور دست یابند و مقصد و مقصود حاصل آید. آن‌چه نگارنده را به تامل واداشت که عبارت بالا باید ریشه‌ی تاریخی داشته باشد، واژه‌ی گوش و خوابانیدن گوش است که ظاهرا هیچ‌گونه مناسبت و ارتباطی با منتهز و مترصد فرصت بودن و استفاده از موقع ندارد. سرانجام پس از بررسی و پی‌جویی به این نتیجه رسید که این ضرب المثل همچون سایر امثال و حکم معمول و مصطلح، ریشه‌ی تاریخی دارد و نقش اصلی را در این عبارت همان «گوش» بازی می‌کند، تا فرصت مغتنم از دست نرود و علاج واقعه قبل از وقوع بشود.
در قرون و اعصار قدیمه که وسایل موتوری و سلاح گرم و آتشین هنوز اختراع نشده بود، سپاهیان بر اسبان تیزتک و راهوار سوار می‌شدند و با سلاح‌های سرد از قبیل نیزه و شمشیر و تیر و کمان و دشنه و خنجر و کارد و کمند و فلاخن و جز این‌ها در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده به جنگ و ستیز می‌پرداخته‌اند و غالب و مغلوب وقتی معلوم می‌شد، مغلوبین پشت به دشمن کرده، راه هزیمت و فرار گیرند و سپاه غالب تا مسافتی آنان را تعقیب کرده، آن‌چه از سپاه منهزم بر جای مانده باشد به غنیمت ببرند.
در عهد باستان چه در ایران و چه در سایر ممالک جهان، شبیخون زدن و اتخاذ تدابیر امنیتی و حیله‌های جنگی که امروزه به صور و اشکال دیگر منطبق و متناسب با سلاح‌های آتشین خودنمایی می‌کند وجود داشت و طرفین متخاصمین هر کدام که مغزهای متفکر و فرماندهی لایق و کارآزموده داشته‌اند، با استفاده از آن تدابیر و حیله‌ها بر سپاه دشمن غلبه می‌کردند.
تدبیر امنیتی دیگر موضوع گوش خواباندن عنوان این مقاله است که ریشه‌ی تاریخی آن فی‌الجمله شرح داده می‌شود:
در محاربات قدیم وقتی که فرمانده یکی از سپاهیان متخاصم لازم می‌دید از محل و موضع دشمن آگاهی حاصل کند و مخصوصا هنگام شب که اردو زده و سربازان و دواب همه در خواب خوش غنوده بودند، کاملا هوشیار باشد که دشمن از تاریکی شب استفاده نکند و با سواران خویش بر او و اردوی بی‌سلاحش شبیخون نزند، از افراد تیزهوش و تیزگوشی که در اردو داشت استفاده می‌کرد.
به این ترتیب که افراد مزبور در مسیر جاده دشمن روی زمین دراز می‌کشیدند و گوش راست یا چپشان را بر روی زمین می‌چسباندند و دقیقا گوش می‌کردند. قوه‌ی سامعه و شنوایی این افراد به‌قدری تیز بود که اگر سواران دشمن از چند کیلومتری در حال حرکت به‌سوی آنان بودند، صدای سم اسبان را می‌شنیدند و از کیفیت و چگونگی زیر و بم صداها تعداد تخمینی سواران دشمن را که در چه مسافتی فرمانده سپاه می‌رسانیدند.
این عمل تنها در میدان‌های جنگ انجام نمی‌گرفت، بلکه سربازان قلاع نظامی نیز از این‌گونه افراد تیزگوش در قلعه‌ها داشتند که عنداللزوم خارج از چهار دیوار قلعه در مسیر جاده‌های مورد نظر که احتمال یورش دشمن می‌رفت، به نوبت گوش می‌خوابانیدند و اعمال و اطوار دشمنان و هر جمعیت و کاروانی را که به‌سوی قلعه می‌آمد، مراقبت می‌کردند تا غافلگیر نشوند و مورد تعرض و محاصره‌ی دشمن قرار نگیرند.
همچنین سابقا مقنیانی بودند که با گوش خواباندن، جاری بودن صدای آب را در اعماق زمین می‌شنیدند و نخستین کلنگ مادر چاه را همان‌جا می‌زدند. در واقع همان عملی را که امروزه رادار در مورد هواپیماهای دشمن از لحاظ تعداد و مسیر و سرعت حرکت هواپیماها انجام می‌دهد، افراد تیزگوش قدیم، تعرض و شبیخون دشمن از راه دور را به‌وسیله‌ی گوش خوابانیدن و گوش فرا دادن تشخیص می‌دادند و به حالت آماده‌باش درمی‌آمدند.

نگاره: -
گردآوری: فرتورچین