خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان Phrynosomatidae، خانواده‌ای از زیرراسته‌ی مارمولک‌سانیان، از راسته‌ی پولک‌داران و از رده‌ی خزندگان هستند. از برجسته‌ترین گونه‌های این خانواده می‌توان مارمولک‌های شاخ‌دار و خاردار را نام برد. گونه‌های خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان در کشورهای آمریکا و مکزیک و شمال آمریکای مرکزی زندگی می‌کنند. این جانوران بدنی باریک و پوشیده از پولک، دُمی دراز و دست‌ها و پاهایی کوتاه با انگشتانی پنجه‌دار دارند. هرچند سرده‌ی مارمولک‌های شاخ‌دار بدنی پهن و دُمی کوتاه دارند. بیشتر گونه‌های خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان در بیابان‌های شنی و گرم زندگی می‌کنند، اگرچه مارمولک‌های خاردار، بیابان‌های سنگی و لبه‌ی جنگل‌های کم‌وبیش نمناک را بیشتر می‌پسندند و مارمولک‌های شاخ‌دار نیز در چمن‌زارها و درمنه‌ها زندگی می‌کنند. مارمولک شاخ‌دار دُم‌کوتاه با درازای ۸ سانتی‌متر و مارمولک سنگی آبی باخا با درازای ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر، کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین گونه‌های خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان به‌شمار می‌روند. در این نوشته که به بخش نخست خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان می‌پردازد با ۲۸ گونه (از ۸۳ گونه) آشنا می‌شویم.
چند نکته برای آشنایی بیشتر با مارمولک‌ها: بیشتر مارمولک‌ها دارای ۴ دست و پا هستند و با شیوه‌ی گام برداشتن، جابه‌جا می‌شوند. شمار اندکی از آنان مانند مارمولک‌های بی‌پا، دست و پا ندارند و همانند مارها هستند. برخی از مارمولک‌ها همچون مارمولک‌های پرنده دارای توانایی گونه‌ای پرواز به‌نام گلاید کردن یا سُر خوردن هستند. آنان در این روش می‌توانند تا ۶۰ متر پرواز کنند. برخی دیگر از مارمولک‌ها می‌توانند رو دو پای خود بایستند و بدوند. مارمولک‌های باسیلیسک نیز این توانایی را دارند که روی آب بدوند. بدن مارمولک‌ها پوشیده از پولک است. پولک‌ها از بخار شدن آب بدن جلوگیری می‌کنند و بدین‌گونه مارمولک می‌تواند در زیستگاه‌های خشک نیز زندگی کند. مارمولک‌ها جانورانی خونسرد بوده و نمی‌توانند دمای بدن خود را تنظیم کنند. آنان برای دریافت گرما به خورشید وابسته هستند. از همین روی جانورانی روزگرد هستند (به‌جز گکوها).
مارمولک‌ها دید پیشرفته‌ای دارند و می‌توانند رنگ‌ها را ببینند. برخی از آنان همچون ایگواناها دارای چشم سومی بر روی سر خود هستند. این اندام تنها عدسی و شبکیه داشته و توانایی تصویرسازی ندارد، ولی می‌تواند تاریکی یا روشنایی و حرکت جانوران شکارگر پیرامون مارمولک را شناسایی کند. مارمولک‌ها برای دفاع در برابر جانوران شکارگر، شیوه‌ها و ابزارهایی همچون زهر، خودوابُری و پوشیدگی یا هم‌رنگی با پیرامون خود را به‌کارگیری می‌کنند. خودوابُری یا بریدن اندام، رفتاری دفاعی است که در ایگواناها دیده می‌شود. مارمولک‌ها برای فرار از چنگ شکارگران و گیج کردن آنان، یک یا چند اندام بدن خود را وابریده و می‌اندازند. آنان می‌توانند اندام جدا شده‌ی خود را دوباره بازسازی کنند. بیشتر مارمولک‌ها تخم‌گذارند. نزدیک به ۲۰ درصد از آنان زنده‌زا هستند و شمار کمی می‌توانند بکرزایی کنند. بکرزایی گونه‌ای زادآوری است که در آن از تخمک بارور نشده، جانوری کامل زاده شود.
سرده‌ی Callisaurus
نام: مارمولک دُم‌گورخری Zebra-tailed lizard
نام علمی: Callisaurus draconoides
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب غربی کشور آمریکا و شمال غربی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷ تا ۹/۳ سانتی‌متر برای نرها و ۶/۵ تا ۷/۵ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کمی بلندتر (آشنایی بیشتر با مارمولک دُم‌گورخری)
سرده‌ی Cophosaurus
نام: مارمولگ بی‌گوش بزرگ Greater earless lizard
نام علمی: Cophosaurus texanus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب غربی کشور آمریکا و شمال مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۵ تا ۸/۸ سانتی‌متر برای نرها و ۵ تا ۶/۷ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کمی بلندتر (آشنایی بیشتر با مارمولگ بی‌گوش بزرگ)
سرده‌ی مارمولک‌های بی‌گوش کوچک Holbrookia
نام: مارمولک بی‌گوش خال‌دار Speckled earless lizard
نام علمی: Holbrookia approximans
پایندگی: گونه‌ی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب غربی کشور آمریکا و شمال مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: -
نام: مارمولک بی‌گوش برازنده Elegant earless lizard
نام علمی: Holbrookia elegans
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب کشور آمریکا و شمال مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۶ سانتی‌متر، دُم کمی بلندتر
نام: مارمولک بی‌گوش دُم‌خال‌دار Spot-tailed earless lizard
نام علمی: Holbrookia lacerata
پایندگی: گونه‌ی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب ایالت تگزاس کشور آمریکا و شمال شرقی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۵/۴ سانتی‌متر، دُم کمی بلندتر
نام: مارمولک بی‌گوش کوچک Lesser earless lizard
نام علمی: Holbrookia maculata
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌ها، چمن‌زارها و درختچه‌زارهای مرکز و جنوب غربی کشور آمریکا و شمال مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: بدن به درازای ۱۰ تا ۱۳ سانتی‌متر
نام: مارمولک بی‌گوش تیغه‌دار Keeled earless lizard
نام علمی: Holbrookia propinqua
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌ها و درختچه‌زارهای جنوب ایالت تگزاس کشور آمریکا و شمال شرقی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۵ تا ۶ سانتی‌متر برای نرها و ۴/۸ تا ۵/۶ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم ۱/۱ تا ۱/۴ برابر این اندازه
نام: مارمولک بی‌گوش خاردُم جنوبی Southern spot-tailed earless lizard
نام علمی: Holbrookia subcaudalis
پایندگی: گونه‌ی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب ایالت تگزاس کشور آمریکا و شمال مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: بدن به درازای ۱۱/۵ تا ۱۵/۴ سانتی‌متر
سرده‌ی مارمولک‌های سنگی کالیفرنیا Petrosaurus
نام: مارمولک سنگی نواری Banded rock lizard
نام علمی: Petrosaurus mearnsi
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: دامنه‌های سنگی ایالت کالیفرنیای کشور آمریکا و ایالت باخا کالیفرنیای مکزیک در غرب آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۲ تا ۸/۷ سانتی‌متر، دُم دو برابر این اندازه
نام: مارمولک سنگی آبی باخا Baja blue rock lizard
نام علمی: Petrosaurus thalassinus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: دامنه‌های سنگی ایالت باخا کالیفرنیای مکزیک در غرب آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۸/۷ تا ۱۷/۵ سانتی‌متر، دُم دو برابر این اندازه
سرده‌ی مارمولک‌های شاخ‌دار Phrynosoma
نام: مارمولک شاخ‌دار غول‌پیکر Giant horned lizard
نام علمی: Phrynosoma asio
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب کشور مکزیک در جنوب آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۱۲/۴ سانتی‌متر، دُم یک دوم این اندازه
نام: مارمولک شاخ‌کوتاه بائور Baur's short-horned lizard
نام علمی: Phrynosoma bauri
پایندگی: گونه‌ی بررسی نشده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: چمن‌زارها، درخت‌زارهای کاج پینیون و اُرس و جنگل‌های کاج و صنوبر داگلاس ایالت کلرادو، نِبراسکا، جنوب شرقی وایومینگ و و شمال شرقی نیومکزیکو در کشور آمریکا و آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۵ سانتی‌متر برای نرها و ۸/۶ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کوتاه
نام: مارمولک شاخ‌دار سَن دیِگو San Diego horned lizard
نام علمی: Phrynosoma blainvillii
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های باز شنی و کوه‌پایه‌های مرکز و جنوب ایالت کالیفرنیای کشور آمریکا و شمال ایالت باخا کالیفرنیای مکزیک در غرب آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۳ تا ۱۱/۴ سانتی‌متر، دُم کوتاه
نام: مارمولک شاخ‌دار دُم‌کوتاه Short-tailed horned lizard
نام علمی: Phrynosoma braconnieri
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: درخت‌زارهای کاج و بلوط و درختچه‌زارهای خشک ایالت‌های پوئبلا و اوآخاکا در کشور مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۸ سانتی‌متر، دُم بسیار کوتاه (کوتاه‌تر از درازای سر)
نام: مارمولک شاخ‌دار تگزاس Texas horned lizard
نام علمی: Phrynosoma cornutum
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های خشک و نیمه‌خشک جنوب مرکزی کشور آمریکا و شمال شرقی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: وزن ۲۵ تا ۹۰ گرم، پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۹/۴ سانتی‌متر برای نرها و ۱۱/۴ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌دار تگزاس)
نام: مارمولک شاخ‌دار کرانه Coast horned lizard
نام علمی: Phrynosoma coronatum
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های خشک ایالت باخا کالیفرنیا سور در شمال غربی کشور مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۵ تا ۱۰/۵ سانتی‌متر، دُم کوتاه
نام: مارمولک شاخ‌دار سنگی Rock horned lizard
نام علمی: Phrynosoma ditmarsi
پایندگی: گونه‌ی دارای کمبود داده (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های سنگی، درخت‌زارهای برگریز و درختچه‌زارهای خاردار ایالت سونورا در شمال غربی کشور مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۶ تا ۹ سانتی‌متر، دُم بسیار کوتاه
نام: مارمولک شاخ‌کوتاه کوتوله Pygmy short-horned lizard
نام علمی: Phrynosoma douglasii
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های باز سنگی یا شنی، درخت‌زارهای کاج پینیون و اُرس و جنگل‌های باز کاج شمال غربی کشور آمریکا و جنوب غربی کانادا در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۳/۲ تا ۶/۳ سانتی‌متر، دُم بسیار کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌کوتاه کوتوله)
نام: مارمولک شاخ‌دار سونورا Sonoran horned lizard
نام علمی: Phrynosoma goodei
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های ایالت آریزونا در جنوب غربی کشور آمریکا و ایالت سونورا در شمال غربی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: -
نام: مارمولک شاخ‌کوتاه بزرگ Greater short-horned lizard
نام علمی: Phrynosoma hernandesi
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: چمن‌زارها، بیابان‌های درمنه و جنگل‌های اُرس، کاج و نَراد غرب آمریکای شمالی
اندازه: وزن ۱۰ گرم برای نرها و ۱۸ گرم برای ماده‌ها، پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۵/۱ تا ۱۲/۷ سانتی‌متر (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌کوتاه بزرگ)
نام: مارمولک شاخ‌دار دُم‌تخت Flat-tail horned lizard
نام علمی: Phrynosoma mcallii
پایندگی: گونه‌ی در نزدیکی هشدار (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب غربی کشور آمریکا و شمال غربی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۳ تا ۸/۶ سانتی‌متر، دُم کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌دار دُم‌تخت)
نام: مارمولک شاخ‌دار دُم‌گِرد Roundtail horned lizard
نام علمی: Phrynosoma modestum
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: منطقه‌های نیمه‌خشک سنگی و شنی جنوب کشور آمریکا و شمال و مرکز مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۶/۶ سانتی‌متر برای نرها و ۷/۱ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌دار دُم‌گِرد)
نام: مارمولک شاخ‌دار فلات مکزیکی Mexican Plateau horned lizard
نام علمی: Phrynosoma orbiculare
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: درختچه‌زارهای خشک، جنگل‌های اُرس، کاج و بلوط و کشت‌زارهای شمال و مرکز کشور مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۸ تا ۹ سانتی‌متر، دُم کوتاه
نام: مارمولک شاخ‌دار بیابانی Desert horned lizard
نام علمی: Phrynosoma platyrhinos
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های سونورا و موهاوی در جنوب غربی کشور آمریکا و شمال غربی مکزیک در غرب آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷/۲ تا ۹ سانتی‌متر، دُم کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌دار بیابانی)
نام: مارمولک شاخ‌دار شاهی Regal horned lizard
نام علمی: Phrynosoma solare
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: بیابان‌های جنوب غربی کشور آمریکا و شمال غربی مکزیک در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۹/۵ سانتی‌متر برای نرها و ۱۱/۷ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کوتاه (آشنایی بیشتر با مارمولک شاخ‌دار شاهی)
سرده‌ی مارمولک‌های خاردار Sceloporus
نام: مارمولک خاردار بوکورت Bocourt's spiny lizard
نام علمی: Sceloporus acanthinus
پایندگی: گونه‌ی با کم‌ترین نگرانی (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: کشور گواتمالا و شرق ایالت چیاپاس مکزیک در آمریکای مرکزی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۹/۸ سانتی‌متر، دُم کم‌وبیش همین اندازه
نام: مارمولک درمنه‌ی تَلماسه Dunes sagebrush lizard
نام علمی: Sceloporus arenicolus
پایندگی: گونه‌ی آسیب‌پذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: تپه‌های شنی جنوب شرقی ایالت نیومکزیکو و غرب ایالت تگزاس کشور آمریکا در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷ سانتی‌متر برای نرها و ۶/۵ سانتی‌متر برای ماده‌ها، دُم کم‌وبیش همین اندازه
نام: مارمولک فنس جزیره Island fence lizard
نام علمی: Sceloporus becki
پایندگی: گونه‌ی آسیب‌پذیر (EX - EW - CR - EN - VU - NT - LC - DD - NE) (بر پایه‌ی سیاهه‌ی سرخ IUCN)
زیستگاه: گروه‌جزیره‌ی چنل در شرق اقیانوس آرام و غرب ایالت کالیفرنیای کشور آمریکا در آمریکای شمالی
اندازه: پوزه تا پایه‌ی دُم به درازای ۷ سانتی‌متر، دُم ۱/۵ برابر این اندازه
گونه‌های خانواده‌ی شاخی‌مارمولکان (بخش نخست) - (بخش دوم) - (بخش سوم)
بن‌مایگان: wikipedia - animaldiversity
گردآوری: فرتورچین
